Lukt og løye

 

Gamle dagar lukta kanskje vondt. I våre dagar er idealet nærast luktfritt. Verda opplever vi med auge og øyre, via skjerm og mikrofon. Nasen er berre noko å henge brillene på.

Fem sansar har vi menneske å orientere oss med. Når folk blir spurde kva sans som er viktigast, svarar nesten alle først syn og så høyrsel. Følelse kan vi ikkje greie oss utan, synest vi og smaken er naturlegvis viktig for dei matglade. Men luktesansen? Har vi særleg bruk for den? Noko luktar godt. Minst like mykje luktar vondt. I ein verdsomspennande undersøking frå 2011 frå McCann Worldgroup går det fram at eit fleirtal av ungdom heller ville kvitte seg med luktesansen enn med pc og mobil.

Sure joggesko

Visst finst det gode lukter: Roseduft og kongerøykelse, nysteikt brød og grønsåpevaska tregolv.  Men lukt kan også ofte vere irriterande, av og til kvalmande.  Sure joggesko og gammal sveittelukt. Den innestengde eimen av fuktige kjellar og  stanken frå tett kloakk. Luktesansen er  naturlegvis grei å ha. Men må vi velje, er han nok den første som ryk.

 Luktesansen er ein falma sans, meiner Bjørn Berge, som nettopp har  skrive ei bok med tittelen Lukt. Boka er ein kulturhistorisk  gjennomgang av forholdet vårt til lukter og luktopplevingar opp gjennom historia til i dag. Boka er også ei hylling av luktesansen, som i vår tid har blitt stadig mindre verd.

Moderne menneske er mest oppteken av det visuelle. Vi tek inn verda via auge og øyre. Det gjeld først og fremst å ta seg ut.  I dag har vi etter kvart fjerna dei fleste kjeldene til  det som luktar vondt i dagleglivet. Det er ingen utedoar, møkkakjellarar eller haugar av matavfall der folk bur lenger. Ikkje ein gong dieselbilane luktar diesel  lenger. Gamaldags kroppslukt og tung eim av tobakk og sveitte er også på retur. Moderne menneske dusjar heile tida og brukar deodorant  og parfyme for å vere bombesikker på at eventuell menneskelukt ikkje skal kunne nå andre.  

Muskparfyme

Vi gjer naturlegvis unntak for duftande matrettar, blomster og delikate reingjeringsprodukt. Men dei sterke luktene som våre forfedrar hadde i nasen er i dag erstatta av eit vell av industriframstilt og marknadstilpassa godlukt. Menn dynkar seg med muskparfyme  som skal signalisere signal om styrke og sex appeal og kamuflere eigne lukter. Kvinner understrekar sin feminitet med eit arsenal av blomsterdufter med diskret hint av  sitrus og vanilje.

 Det moderne samfunnet voks fram i kamp mot rotter, rotenskap og  usunne buforhold. For å hindre sjukdom, måtte samfunnet bli kjemisk fritt for bakteriar og smittestoff. Alt som lukta skulle ein passe seg for. Den som ikkje følgde opp idealet om eit tilnærma sterilt miljø, var til skade for samfunnet og eit trugsmål mot sine medmenneske.

Det reine og rette

Derfor har lukt blitt assosiert med mørke, det uregjerlege, det erotiske, det asosiale og det primitive – altså slikt som har vore i opposisjon  til moral, modernitet og framsteg, meiner Bjørn Berge. Det luktfrie signaliserte det reine og rette.

 Det har fått så mange slags utslag: I fangeleiren Grini, der norske motstandsfolk var fengsla, plaga og fora med kålsuppe,  var det eit  strengt forbod mot å fise under appellane ute på gardsplassen. Det vart sett på som ei opprørsk haldning.

«Du merker det ikke selv», var den oppdragande teksten i ein klassiske reklamen som lova å gjere oss «sikker under armene». Det er sant som det er sagt. Si eiga lukt blir ein raskt van med. Den klassiske kattedama, som bur åleine med tjue kattar og som ingen vil besøkje fordi heile huset stinkar av kattepiss, merkar det ikkje sjølv.

Gladiatorsveitte

I eldre tider var toleransen for vond lukt større i alle samfunnslag. Gladiatorane i Roma selde sveitten sin som parfyme til publikum for gode pengar. Og ved hoffet til Solkongen klaga dei ikkje på kroppslukt. Ein hadde då pudder og parfyme.  Ludvik den 14. skal ha bada to gongars i livet, seier historia. Begge gongane vart han sjuk.