Orrfugljakt og presteplage
Segner er forteljingar som har levd i munnleg
tradisjon. Ei viktig kjelde til desse historiene er samlingane til
ørskogbygdaren Peder Fylling. Historiene han skreiv ned gir eit bilde av
korleis folk tenkte og trudde for nokre hundre år sidan. Og ikkje minst – vi får vite
litt om kva slags historier dei let seg underhalde av.
I denne
artikkelen skal vi innom nokre av historiene til Peder Fylling som er knytte
til Sykkylven. Mange av segnene er i dag lite kjende, medan andre er
attgjevne i bygdebøkene for Sykkylven og høyrer sykkylvshistoria til. Utdraga i
denne artikkelen er meint som smakebitar og appetittvekkjarar for å skape
interesse for ei oppgåve som det historiske miljøet på Sunnmøre bør ta på seg:
Å gi ut Peder Fyllings bøker igjen, omsett til moderne norsk og tilpassa eit breitt publikum.
Peder Fylling (1818 – 1890) var fødd på garden Fylling i
Skodje, her han budde heile livet. Han var eldste son, men ofra odelsretten sin
for å dyrke sine interesser, som var historiegransking, innsamling av
folketradisjon og fornminne. På 1870-talet var det store motsetnader i kampen mellom
bøndene og embetsstanden og han engasjerte seg sterkt på bøndene si side. Trass
i dårleg helse var han mykje på reise over heile Nordvestlandet for å samle inn
historier og segner og han tok også vare på historiske gjenstandar som ikkje
vart særleg høgt verdsette i samtida. Han gav ut seks historiske bøker og tre
bøker med folkesegner. Peder Fylling var ein av dei viktige kulturberarane,
folkeopplysarane og nasjonsbyggjarane på Sunnmøre, skriv biografen hans Jarle
Sulebust i boka Huldrefolk, Bygdefolk og
venstrefolk, utgitt av Sunnmøre Museum i 2002.
Orrejakt
Segner er historier ein ikkje kan stole heilt og fullt på.
Det vi veit, er at fortalde kvarandre desse historiene og at dei hadde glede av
det. Det fortel også litt om mentaliteten til sykkylvingane for to - tre hundre
år sidan.
Ein av dei Peder
Fylling omtalar var Jens Mortensen Knag, Fauske-jyden som dei kalla han, fordi
han kom frå ei ætt på Jylland. På same tid budde oberstløytnant Karl Fredrik Rømer i Sykkylven. Offiseren hadde
si store glede av å jakta orrfugl på eigedommen til Fauske-jyden. Det ville
ikkje grunneigaren ha noko av, og let lyse offentleg på kyrkjebakken at Fauske
var freda for slik jakt. Det kom ikkje Rømer til å bry seg det minste om. Han sa
han ville halde fram med å jakte orrfugl, «om de end sad på Fauskejydens
Næsetip!»
Vinteren etter kom
det mykje snø. Det var ikkje mogleg å kome fram på nokon annan måte enn langs
ein trakka gangsti. Rømer dreiv framleis
si orrfugl-jakt i Fauske-markane. Men Fauske-jyden rusta seg også til jakt. Han
laga ei snare av tauverk og plasserte
den i gangstien. Snara var festa til ei stor
vippestong som vart lagt opp i kløfta på
ei bjørk og med ein stor hoggestabbe som motvekt på andre sida.
Det gjekk ikkje lenge
før Rømer kom gåande med børsa si og han gjekk rett i fella. Løkka stramma seg
om beina til offiseren. Då den tunge hoggestabben ramla ned, vart offiseren slengd
opp i lufta og han vart hengande opp-ned etter beina i renneløkka. Han måtte
skrike etter hjelp. Då Fauske-jyden endeleg kom til og straks tok opp
forhandlingar om jakta på Fauske med den dinglande offiseren, var det ikkje
vanskeleg å få til ein avtale om at Rømer skulle halde seg langt unna
orrfuglane på Fauske seinare.
Kyrkjesteinen
Peder Fyllings historie
om Olav den Heilage sin tur gjennom Sunnmøre, vil vere kjend for mange. Mange
underfulle gjerningar skjedde. Det var
på denne turen han kasta ein sjøorm opp i Syltefjellet i Valldal så ein kan sjå
avtrykket etter han den dag i dag. Slik vart Syltefjellet aktuelt som klosterfjell.
Då kongsfølgjet passerte Skrenakken i Stranda kommune, var kongen tom for snus
og kasta snushornet sitt irritert i fjellveggen. Tobakken var ukjend i Europa
på denne tida, men, skal vi tru segna, ikkje for helgenkongen. Avtrykket etter
snushornet kan også med litt velvilje finnast att i fjellveggen.
Olav Digre, som korkje
var heilag eller konge så tidleg, gjorde
også ein stopp i Sykkylven då si ferd
inn Storfjorden. Utanfor Ørsneset hadde han møtt nokre båtar med kyrkjefolk.
Dei fortalde at dei i mangel av eiga kyrkje heldt gudsteneste ved ein stor
stein som vart kalla Kyrkjesteinen. Han følgde dei dit og var med på
gudstenesta. Det må vere sant, for den dag i dag kan du sjå avtrykket etter
ryggen hans i den harde steinen.
I Peders skrifter kan vi også lese den velkjende historia om
den store og mektige Gudbrand Gudbrandsøn på Vik. Han fortel også om John på
Dryftinghaug (Drotninghaug) som var så lesekyndig at han greidde å lese eit
brev som sjølvaste sorenskrivar Melchior Falch (1752 – 1774) ikkje greidde å tyde.
«John blev senere skolelærer
i Søkelven, var gift, havde barn, og hans sønnesønn Bodvar, en nogenlunde
oplyst Mand, forfatter av nasjonalsangen «Av de rygter jeg har hørt, om de
kjemper i nord», døde i 1877.», skriv Peder Fylling.
Nils-Lars på Aurdal
Han skriv også
bondeopprøraren Lars Nilsen Aurdal, fødd 1742. Denne bondehovdingen er i boka
Sykkylven i eldre tid omtalt som ein
modig opprørar mot embetsstanden og er i ettertidd mest hugsa for sin motstand
mot ei kongeleg forordning om tvungen vaksinasjon mot poke (koppar).Lars Nilsen
Aurdal heldt på å bli landsforvist for å snakke kongen midt imot, men slapp
unna med ei stor bot. Professor Halvdan Koht nemner Lars frå Nilsgarden på
Aurdal som ein modig representant for norske norske bondeopprørarar i boka Norsk Bondereising.
Men sjølv om Peder
Fylling elles stod på bøndene si side i striden mot embetsmennene, er han oppsiktsvekkjande
hard i sin dom mot opprøraren frå Sykkylven:
«Med Hensyn til Lars Nilsen Aurdals Forhold til sine Medborgere, da har
han stedse udvist den hadeværdigste og foragteligste Karakter. Udsugelser af alle Slags, den
Fattiges Fortrykker og Forurettelse, Bedragerier og Uretfærdigheder har stedse
betegnet hans Livsbane i Verden (…) kort: Lars Nilsen Aurdal er det sletteste
og afskyeligste Menneske, den foragteligste Statsborger og den sletteste
Christen som jeg nogensinde har kjent. Hver Mand i Menigheden kan i denne
Henseende optræde som Vidne mod ham og bevitne indtil høieste Evidens, at intet
Træk af dette afskyeligste Billæde er overdrevet, men stemmende med den nøgne
Sandhed», skreiv Peder Fylling om den opprørske bonden i Nils-garden
.
Presteplaga
Det var litt av ei salve. Andre tider stikk han ikkje sin
kritikk av storfolk under ein stol, som i omtalen av soknepresten i Ørskog
nokre hundreår tidlegare:
«Som
bekjent var Hr. Ebbe Madsen Sogneprest til Ørskoug fra Aar 1589 til 1629. Han
skal, i følgje Sagnet, have været meget glad i det smukke Kjøn, ligesom han
ikke alltid tog det saa nøie, om det var gifte Koner, naar han bare fikk
kjærtegne dem og give dem et venlig Smil eller et Kys; og denne Dyd havde denne
Præstemand tilfelles med sin Tids Præstestand, der ei alltid gjorde det til sin
Pligt, at overholde Kydskheds-Løftet.
Det skal især have været i Søkelven Sogn, at
Præsten Ebbe Madssen under sine Husbesøg gik væl vidt iden nevnte Henseende,
hvor det ikke sjældent gik ud paa Voldtægt paa gifte Koner, naar disse vare
skjønne og en Pryd for Dalen; thi det var især Velledalens smukke koner der
vare udsatte for hans Nærgaaenhed i det Stykket. Nu og da gaves Gaardmændenes
Harme Luft over et saadant Uvæsen, især ved Aar 1599, da de fik istand en Klage
over Præsten, og med denne reiste nogle Gaardbrugere fra Velledalen til
Valderhaug, i Haab om at overlevere den til Kong Christian 4de, som da var
ventendes did paa sin Reise fra Varderhuus.
Da det
kom til Stykket, at det skulle overlevere Klagen i Kongens Hænder, kviede de
fleste sig til dette Værk, saa at en Tid hengik, uden at nogen av
Søkelvsmændene turde paatage sig at overlevere Kongen samme. Endelig var Kongen
allerede med sine Hoffolk kommen ned i Baaden, og skulde Noget gjøres i den antydede
Rætning, var Øyeblikket kostbart, thi nu var Kongen færdig at tiltræde sin
Reise sydefter.
Eæ du Konge?
Endelig tog en Mand fra Brunstad Mod til sig,
tog Brevet (Klagen) i sin Haand, gik ind på Baaden, hvor det høie Hærskab
allerede havde ordnet sig til Sæde. Men nu oppstod den største Forlegenhed for
Brunstadmanden, at han knapt kunde skjeldne Kongen fra de øvrige af de høie
Herrer, thi til Kongen selv vilde han overlevere Brevet. Nu tog Brunstadmanden
til at spørge enhver med Guldgaloner broderet Person, han gik forbi i Baaden: Eæ
du Konge? Eæ du Konge? Eæ du Konge? osv, men tilsidst kom han endelig hen til
Kongen selv, som navngav sig og han modtog Brevet, læste det, stakk det i
Lommen idet han loved Sagen et godt Udfald.
Nu blev Brunstadmanden saa rent begeistret
over den venlige Modtagelse han fandt hos Kongen, at han i sit sædvanlige
Søkelvsmaal ønskede Kongen en lykkelig Hjemreise, i det han sagde: «Vor Herre,
gji Dokke ei lukkelig Heimreise, Konge! Den Herre, so leidsakte Israels Børn
igjønnaa dæ Raude Hav, han leidsaka Dokke no lukkele heim» For en saadan
enfoldig Lykønskning fik Brunstadmanden et Guldstykke (Guldpenge) som Kongen
tog op af Lommen og gav ham.
kong Christian Kvart forhasta seg ikkje med å gripe inn mot
presten i Ørskog. Kongen var sjølv ikkje så nøye på det, for ei natt eller to
før på Brunholmen hadde han besvangra ei jente frå garden Blindheim i Sykkylven,
skriv Peder Fylling i ein eigen merknad
til historia.
Det måtte fleire
påminningar før Kongen endeleg gjorde noko, men i 1620 – altså 20 år seinare - tok han til slutt
kontakt med Knud Grubbe, befalingsmannen på Sunnmøre, og bad han sjå nærare på vandelen til
soknepresten. Men «Ebbe
Madssen har vist at give Smørring her hvor denne behøvdes, thi der er al
Sandsynlighed for, at Sagen mod ham er blevet dysset i Søvn, i alt Fald ser
jeg, at han var Præst til Ørskoug lige til sin Død Aar 1629», la Peder Fylling
til.
(Årbok for Sykkylven 2018)
Kommentarer
Legg inn en kommentar