Liv i leiren på «Emmedal»

 

Korleis var miljøet på møbelfabrikkane på tampen av mellomkrigstida. Korleis prata og tøysa dei med kvarandre? Dei skriftlege kjeldene gir lite svar. Er det fabrikkfoto, er det som regel teke utandørs med arbeidarane alvorleg oppstilte på ei trapp eller mot ein murvegg. Bilde av travle arbeidarar i full sving på fabrikkgolvet finst nesten ikkje.

Men i arkivet til Møbelmuseet finst det ein prolog som truleg er framført på ein bedriftsfest ved Emdal-fabrikken i Straumgjerde i 1939. Den gir eit humørfylt bilde av arbeidsvilkåra og den spøkefulle tonen som også kunne prege dei lange og einsformige arbeidsdagane på fabrikken. Kven som førte prologen i pennen og eventuelt framførte den, veit vi ikkje.

Prolog

Vi kallar diktet for prolog her i årboka. Ein prolog er eigentleg eit dikt som blir framført som innleiing til ei festforestilling, eit stemne eller liknande. I vestnorsk tradisjon er ein prolog oftast eit spøkefullt festdikt  om eller til ære for publikum. Svulstig skryt av gode vener ligg ikkje for vestlendingen. I ein god prolog skulle forfattaren/opplesaren balansere mellom godmodig harselas og krydre litt nærgåande pirting av folk ein rekna med ville tole det. Prologen skulle lesast opp for festlyden. Rytmikken var ganske fri, men han skulle vere meir eller mindre på rim.

Også i denne prologen, som har fått tittelen Dagligt liv i Franco-leiren, får tilhøyrarane sine pass påskrivne, anten det galdt utsjånad, veremåte eller privatliv. Her både erting  og harselas. At sjefen sjølv, Karl Emdal frå Stranda, blir kalla opp att etter diktatoren Franco i Spania, skal vi kanskje ikkje leggje så mykje i. Han var rett nok sjef, men nokon brutal fascist var han ikkje. Det viser også verset som er skrive om han. Han er den dyktige seljaren, den som får fabrikken til å gå bra. «Han smiler so godt, den reven/det er ikkje han som lagar leven».

Elles høyrer vi om «vår tillitsmann, han som drikk ølet frå ei tre liters spann» og kvinnfolkfuten som  gjerne tek «på pikenes bryst.» Her blir det også gjort eit poeng av at småsjefane driv reine storproduksjonen av ungar heime og slik sprenger Tandstad skule. Det blir også hinta om at enkelte var ein tanke forfengelege: Som Hjalmar Brunstad, seinare møbeldirektør: «Han gnagar sine negler og brukar lommespegler».

 Her er også sydamene på loftet, som til tider kan irritere arbeidsformannen: «for i giftetankar dei alltid vankar/ og hjartet hoppar og i brystet bankar… Vi synest dei er alminneleg pene/ men sjølve dei synest dei er filmstjerne-vene».

Heile prologen er full av intern humor. Som i passasjen som omtalar den gamle sjefen, «han Mørkeseth, han kjeme gåande med buksepress». Og om Petter Hjorthol: «Han er forkava, den skrinne traven/ og elles so har han oppbrett på kragen». Er slike detaljar som oppbrett på kragen motiverte av naudrim, eller viser det til eit poeng som arbeidskameratane den gongen kjende til, men som vi i dag ikkje lenger veit nok til å fange opp? Det kan vi fundere på.

Ung arbeidsplass

Møbelfabrikken K. Emdal & Co, i daglegtale  berre «Emmedal», var ei hjørnesteinsbedrift i Straumgjerde. Karl Emdal hadde fartstid frå  P. I. Langlo på Stranda då han vart verksmeister  ved A/S Sykkylven Kurvvarefabrikk. Men korgmøblar gjekk av moten etter få år. Karl Emdal  forstod at han måtte satsa på overstoppa møblar. Saman med fleire lokale arbeidarar starta han møbelfabrikken K. Emdal og Co i Straumgjerde, og fabrikken opplevde stor vekst fram mot krigsutbrotet.  Møbel var enno eit framtidsyrke i Sykkylven. Av dei som er nemnde i prologen, er dei fleste pluss minus 20 år.  I 1938 hadde Emdal-fabrikken 30 tilsette.

Det opphavlege manuskriptet til prologen var ikkje skrive for å kome på trykk. Redaksjonen har lagt vinn på å  bevare den opphavlege dialekttonen, men har gjort nokre mindre endringar i rettskriving og oppsett.  

 

Daglegt liv i Franco-leiren

Prolog om livet på Emdal-fabrikken i Straumgjerde frå 1939.  Sikra for ettertida av Leidulf Vigstad. som også har forklart kven som var kven.

 

Den første du ser når upp trappa du kjem

Er Lars (usikkert kven), som på stolen det fyrste gjer

Skodespelar av rang

med og utan sang

Dessutan så er han så fælande lang.

 

Toils frå Rheim (Nils Riksheim,  1912 – 1969) er vår tillitsmann

Han drikker ølet av ei treliters spann

Etter rjupa han flyr,

han ingen ting skyr

og rjupa blir nokså dyr.

 

Han Volle, bakar frå by’n

Han gjer som Nils (Riksheim) og stoppar sete.

Han stoppar seter so det er eit syn

Ja, det er så fole at kvinnfolka græte

Når herr Volle går på dill,

 seier han «ja takk, en dråpe til».

 

So er det han som i mellom dei står

Og surrar sete så det forslår

Han går ikkje av vegen for ein rygg eller to

For dei skal ogso lagast rett no.

 

Kåre frå Hole (Kåre Hole, 1917 – 1967) frå Bøtelgarden, Dravlaus) , han seter trekkjer

Og stoffet or rukkene strekkjer

Er trekka for små, er fa’n laus

og er dei for store, so Gud nåde den taus

Som syndig he vore og laga røre.

 

Perry, (Perry Fet 1919 – 1967) vår ven ifrå Fet

han er rund og triveleg og feit.

Han mekar armar i hopetal

og tener i hop ein heil kapital.

Feitt han sel og platina fila.

Bak rattet han sit, å hå, kor han bila!

Ein feil han nok dessverre har, han tar seg ein tår,

og synest han er pokkern til kar.

 

Den neste i rekkja er Stavik (usikkert),

med konfekt han brodera og stika

mens kvinnfolka kika

og seg storarta lika.

For han er det same kva arbeid det vert

For han er då til slutt litt av ein ekspert.

 

Arne frå Velle, (Arne Velle, frå Bastiangarden på Velle, fødd 1919) han vesle karen

Han gjev seg i kast med både Røven og haren

Han drikker sjampis som det reine vatn

Og dreiva kompisane, så dei misser hatten. (no må dokke læge)

Rygger han trekkjer, knoga og strekkje.

Han gjer det fint og han gjer det svint.

 

Inne på bestestua står Hans, ( Hans Straumsheim 1902 – 1975), som er Francos venn

Nybrotsmann med hud og hår

1000 høns til næste år han får

 - viss han er heldige då.

 

Ved hans side, ein bukkesprengjar står

Ole (Ole Lade, fødd 1916)  er hans namn i år som i fjår

Ryggar han mekkar

so bukkane brækar.

Alfaen fyk

og bekkeringa ryk.

 

Midtgård-Olav, (Olav Midtgård frå Hundeidvik, fødd  1917) den vene gut,

han gjer seg slettes inga sut

Kvinnfolka har han lagt for hat.

Han klappar heller den svarte katt.

Han og Alfred gjer same verket

Dei lagar bunnar og gir pokker i kvinnfolk-herket.

 

Hjalmar (Hjalmar Straumsheim, fødd 1920) den trugne karen

Kan delast i to, meiner Langeland-karen (Per Langeland. Post-Per, fødd 1920).

Føtene dei er so alt for långe

Ergo er magen mykje for svånge.

 

Riksheim-guten Alfred (Alfred Riksheim, fødd 1905), er nok bortforlova

Kvinnfolk der nok inkje kan røva

Det einaste kan hende er eit smil

Breitt som ei staut norsk mil

 

Norvall (Norvald Fet fødd 1920) er medlem av bokseklubben

Han er ikkje stor, men nokså lubben

Kvinnfolk han ikkje lika

desto meir på felå han gnika

Når han spelar, er det snøtt ei lyst

Då vert det i salen alltid tyst.

 

Ein gut har forlate oss og det er han Søllj (= spetakkel. Fridtjof Fredriksen, fødd 1919  frå Toregarden på Dravlaus,)

Til å kle stolar, var han eit trøllj

På kjærleik og potetgjødsel han spesialist er

Det hender han kjem kvinnfolka alt for nær  (no må dokke læge)

 

No er stolen til pakkings ferdig

Og Petter (Petter Riksheim, fødd 1916  frå Grøngota, Riksheim) han er nokså iherdig

(For stolen må pilerot i Bergen vere

I morgon den dag, for negeren skjære.)

 

Vi ut i sakristiet går

Der Monrad (Monrad Hoff frå Langevåg), står klar og spruten står

Der ute vil vi ikkje lenge vere

Patineringsgassen står rett i veret.

 

Vi tek oss ein tur opp på loftet

Der er innestengt luft og nokså kovte

Ellen og Olivia sit der heile da’n.

 (Ellen Emdal, søster til sjefen Karl Emdal og Olivia Straume, fødd 1913).

Hansen (verksmeister Bjarne Hansen frå Lillehammer) gjeng og gnell og ropar på Hinmann

For ofte det går for hånå på tverke

Med dette forbannede kvinnfolk-herket,

For i giftetankar

dei alltid vankar

 og hjartet hoppar og i brystet bankar

(liten pause)

Vi synest dei er alminneleg pene

Sjølv synest dei at dei er filmstjerne-vene.

 

So tek vi oss ein tur i kjellaren,

 der treff vi trebukksjefen Sigvard,  han matematikaren .(Sigvard Strøm, (1897 – 1974 frå Gylet )

Solidarisk sett er det han som rår

Men matematisk er det bak Francos rygg han står

 

Den gamle sjefen, han Mørkeseth  (Nikolai Iversen Mørkeseth 1904 – 1998 frå Skodje)

Han kjeme gåande, med buksepress

Når han knogar,  brukar han leikedress

Han er Torps kasserar (Ap-aktivist), rett og slett.

 

Han  Setren (frå Hornindal) og han Amdam (usikkert), dei skjer ut rosetter

Som skal brukast på stolar og klosetter

Setren likar på kvisten å gå

Han Amdam gjer likeså.

 

Poløren, han Mindor, uta Jyljå, (Mindor Riksheim, 1918-1951)

Han lakkar stolbein og set dei på hylljå

Drikk gjer han sjeldan, skjønt over spritdunken han rår

For det er’kje godt  å drikke, det er til dyra sine sår.

 

 Den neste er kvinnfolk-futen,

uta Erstad han kjem, den lange guten. ( Karl Johan  Riksheim (1879 – 1956) frå Tømmesgarden).

Song det er hans største lyst

og han tar gjerne på pikenes bryst.

 

Han Hjalmar Navarhaug frå Bru (Hjalmar Brunstad 1919 – 1974)

Står attmed fresen og er så tru

Tenkjer på Lilli (Lilly Velle, seinare gift Drabløs, fødd 1922) og veit so gødt

at der nede er han velkomen støtt.

Han røykjer ofte Speed og ser seg opp og ned.

Han gnagar sine neglar

og brukar lommespeglar.

 

Kontoristen, han Jens Bonesmo (1901 – 1964 frå Støren)

Har blitt forkorta til Bonus no

Og arbeidet sitt han greier godt

Og kona si (Elise Grebstad, fødd 1903)  han røktar flott.

 

Han Bonus og han Hoff er sjefar små

Men når det skal lagast ungar, kan ingen dei slå

Det var dei som skulen sprengde

Og det kan alle godt forstå.

 

 Franco sjølv (Karl Emdal, 1900 -1976 frå Stranda)  er øvste sjefen,

han får det kruna de’ til å gå,

han lagar stolar så flotte som få.

Han smiler so godt, den reven

og er ikkje av dei som lagar leven.

 

Av små bukkar er der no berre tre,

Han Ottar, Petter og Jon, ikkje fleire

(Ottar P.  Hole, fødd 1918, Petter Hjorthol. fødd 1920 og Jon (usikker)

Ottar den store, han surrar seg fast

Og så gjer han over stolen eit kast

Petter, han stoppar og bikerer sete

På mindre enn to minutt, fram til han skal ete.

Han er forkava, den skrinne traven

Og elles so har han oppbrett på kragen.